آشنایی با سلاطین استتار: آفتاب پرست ها

آرایه‌شناسی

فرمانرو: جانوران

شاخه: طنابداران

رده: خزندگان

راسته: پولک‌داران

زیرراسته: سوسمارهای درختی

تیره: آفتاب‌پرستان

آشنایی با برخی از ویژگی های ظاهری و رفتاری آفتاب پرست ها

• اندازه

حدود ۱۷۱  گونه آفتاب پرست (به انگلیسی: Chameleons or chamaeleons) وجود دارد که در بسیاری از گونه ها، اندازه های مختلفی از این حیوانات وجود دارد. آفتاب‌پرست پارسونز (Parson’s chameleon) بزرگترین گونه آن بوده که طول آن می تواند تا ۶۹٫۵ سانتی متر رشد کند. ماداگاسکار (Madagascan) معروف به آفتاب‌پرست غول پیکر ماداگاسکار (Oustalet’s chameleon) نیز بسیار بزرگ است و طول آن تا ۶۰ سانتی متر نیز می رسد.

کوچکترین آفتاب‌پرست از تمایز ویژه ای برخوردار و همچنین یکی از کوچکترین مهره داران کشف شده می باشد. آفتاب‌پرست برگ (leaf chameleon) فقط ۱۶ میلی متر طول داشته و می تواند به راحتی روی سر یک کبریت بنشیند. برخلاف سایر حیوانات، آفتاب‌پرست ها در طول زندگی خود به رشد خود ادامه می دهند. با پیر شدن، آفتاب‌پرست ها شبیه مارهایی که پوست خود را به یکباره می اندازند، پوست خود را به صورت تکه تکه می ریزند.

• زیستگاه

جزیره ماداگاسکار زیستگاه حدود ۵۰ درصد گونه‌های آفتاب‌پرست می باشد اما آنها در ماداگاسکار، آفریقا، اسپانیا، پرتغال و آسیا در جنگل های بارانی، دشت های ساوانا ، مناطق نیمه بیابانی و استپ ها نیز زندگی می کنند. همچنین درایالت های هاوایی، کالیفرنیا و فلوریدای ایالات متحده نیز می توان آنها را مشاهده کرد. آنها معمولاً روی درختان یا بوته ها می مانند، اگرچه بعضی از گونه ها روی زمین زندگی می کنند. مثلاً آفتاب پرست برگ شاخدار (horned leaf chameleon) روی برگ های مرده در کف جنگل زندگی می کند.

• پوستی با رنگهای بسیار

یک مطالعه جدید نشان داده است که آفتاب‌پرست ها می توانند با تنظیم سلول های خاصی به نام سلولهای ایریدوفور در هر لایه به سرعت تغییر رنگ دهند. محققان دریافتند که آفتاب‌پرست ها می توانند با شل کردن یا تحریک پوست، آرایش ساختاری لایه بالایی سلول را تغییر دهند که منجر به تغییر رنگ می شود. تغییر رنگ پوست قسمت مهمی از ارتباط بین آفتاب‌پرست ها است. پوست آفتاب‌پرست در واکنش به احساسات خود مانند خشم یا ترس، تغییر نور، دما یا رطوبت تغییر رنگ می دهد و به رنگ صورتی، قرمز، نارنجی، سبز، سیاه، بنفش قهوه‌ای و زرد در می آید. هرچه رنگ روشن تر باشد، نر بیشتر به چشم آمده و از نظر ماده ها از جذابیت بیشتری برخوردار است. یک نر مطیع معمولاً قهوه ای یا خاکستری است. ماده ها از رنگ های خود برای رد یا پذیرش خواستگاری استفاده می کنند. همچنین رنگ آنها نیز می تواند بارداری شان را نشان دهد.

• حواس پنجگانه

آفتاب پرست ها علاوه بر تغییر رنگ پوست، ویژگی دیگری دارند که هیچ حیوان دیگری ندارد. چشمان آنها می توانند به طور مستقل از یکدیگر حرکت کنند  و آنها را قادر می سازد تا همزمان به دو جهت متفاوت نگاه کنند. آفتاب‌پرستها دید ۳۶۰ درجه کاملی دارند و می توانند به سرعت چشمهای خود را متمرکز کنند و آنچه را که مانند لنز دوربین نگاه می کنند، بزرگتر کنند. بینایی آفتاب پرست ها تیز و عمیق بوده و قادر به مشاهده حشرات از فواصل ۵ تا ۱۰ متری می باشند. این خزندگان همچنین قادر به دیدن نور مرئی و اشعه ماورای بنفش می باشند. 

زبان این حیوانات بسیار قدرتمند بوده و قدرت مکش بالایی دارد. هنگام پرتاب، طول این عضله به حدود ۱٫۵ تا ۲ برابر طول بدن رسیده و قادر است بعد از پرتاب شدن در عرض ۰٫۰۷ ثانیه طعمه را شکار کند.

پاهای قدرتمند و انبرک مانند این خزندگان دارای ۵ انگشت با پنجه های تیز می باشد و به حرکت آنها روی شاخه‌های باریک یا ناهموار کمک می کند. 

چون این حیوانات فاقد گوش خارجی یا میانی می باشند، شنوایی خوبی ندارند اما کاملاً ناشنوا هم نیستند و قادر به تشخیص فرکانس‌های صوتی ۲۰۰ تا ۶۰۰ هرتزی می باشند.

• عادت ها

اکثر آفتاب‌پرستها دارای یک دم قابل پیش بینی هستند که از آن برای پیچیدن دور شاخه های درخت استفاده می کنند. دست ها و پاهای آنها انگشتان بزرگی دارد که به آنها کمک می کند تا به شاخه ها بچسبند.

آفتاب‌پرستها تنها هستند. در حقیقت، بیشتر اوقات ماده ها دوست ندارند که مردان حتی به آنها نزدیک شوند. در لحظات نادر که ماده مایل به لمس شدن دارد و در این مواقع  نر برای جفت گیری نزدیک می شود. یک آفتاب‌پرست نر با رنگ روشن نسبت به یک نر مات رنگ، احتمال زیادی دارد تا  ماده را متقاعد به جفت گیری کند.

• رژیم غذایی

آفتاب‌پرست ها حشرات و پرندگان را می خورند. آنها برای گرفتن طعمه هایشان خیلی آهسته می خزند. پس از رسیدن به طعمه، زبان مکشی خود را بیرون آورده و حشره را می قاپند. زبان آنها در هنگام پرتاب شدن به سمت شکار می تواند دو برابر بدن آنها باشد. حشره به دهان آفتاب پرست برده می شود تا توسط اسیدهای معده قوی هضم شود. آب برای رشد و سلامت آفتاب‌پرست بسیار مهم است. آنها یا با استفاده از زبان خود آب را می مکند یا آن را استشمام می کنند.

• تولیدمثل

آفتاب‌پرست ها با بسیاری از خزندگان متفاوت هستند زیرا برخی از گونه ها مانند آفتاب‌پرست جکسون، زنده زا هستند. این گونه ها می توانند پس از حاملگی ۴ تا ۶ ماهه در یک زمان ۸ تا ۳۰ بچه به دنیا آورند.

سایر گونه های آفتاب‌پرست تخمگذار می باشند که بسته به نوع، ۴ تا ۲۴ ماه دوره انکوباسیون دارند. اندازه آفتاب پرست پیش بینی می کند که چند تخم بگذارد. گونه های کوچک ۲ تا ۴ تخم می گذارند در حالی که کونه های های بزرگتر همزمان ۸۰ تا ۱۰۰ تخم می گذارند.

فرقی نمی کند چه گونه ای باشد، آفتاب پرست ها از ۱ تا ۲ سالگی بالغ می شوند. به استثنای آفتاب‌پرست ماداگاسکان که به عنوان مهره دارانی با کمترین طول عمر در جهان معروف می باشند. تخم های بقیه گونه ها در ماه نوامبر بیرون می آیند، در ژانویه بالغ می شوند، در فوریه تخمگذاری می کنند و تنها پس از سه ماه زندگی کل جمعیت بزرگسال از بین می روند.

• شکار و دفاع

آفتاب‌پرست ها توسط طیف وسیعی از حیوانات دیگر شکار می شوند. پرندگان و مارها مهمترین شکارچیان آفتاب پرستان بالغ و بی مهرگان، به ویژه مورچه ها، فشار زیادی بر تخم ها و بچه های آفتاب‌پرست وارد می کنند. بعید است که آفتاب پرستها بتوانند از دست شکارچیان فرار کنند و به عنوان دفاع اصلی خود به کریپسیس (توانایی حیوان در جلوگیری از مشاهده یا تشخیص توسط حیوانات دیگر) متکی باشند. آفتاب‌پرست ها می توانند هم رنگ و هم الگوهای خود را به میزان مختلف تغییر دهند تا به محیط اطراف خود شباهت داشته باشند یا طرح کلی بدن را مختل کنند و از دید دشمن پنهان بمانند. آفتاب‌پرست ها فقط در صورت شناسایی فعالانه از خود دفاع می کنند. آنها حالت دفاعی بدن به خود می گیرند و بدن شان را پهن تر می کنند تا بزرگتر به نظر برسد و در صورت لزوم از پاها و فک خود برای مقابله با دشمن استفاده می کنند.

معرفی ۷ گونه آفتاب‌پرست

۱- آفتاب پرست محجبه (Veiled Chameleon)

این آفتاب‌پرست ها عمدتاً به علت وجود ساختار کلاه مانند روی سرشان به این نام خوانده می شوند و منشا یمنی و عربستانی دارند. طول عمرشان بین ۶ تا ۸ سال بوده و بسته به جنسیت شان طولی بین ۲۵ تا ۶۰ سانتی متر دارند. ماده کوچک تر از نر بوده و رنگ بدن شان می تواند سبز، زرد و قهوه ای باشد. این حیوانات روی قلمروی خود حساس بوده و در صورت تجاوز هم نوعان خود به قلمروشان به آنها حمله می کنند.

۲- آفتاب پرست پلنگی (Panther Chameleon)

این گونه ها ظاهر چند ریختی رنگی داشته و عمدتاً در ماداگاسکار زندگی می کنند. طول آنها در طبیعت به حدود ۲۱ سانتی متر می رسد ولی گونه های پرورشی و خانگی، اندازه کوچکتری دارند. این آفتاب‌پرست ها هم نسبت به قلمروی خود بسیار حساس بوده و تنهایی را ترجیح می دهند. طول عمر این این گونه ها تقریباً پنج سال بوده و از حشرات و مواد گیاهی تغذیه می کنند.

۳- آفتاب پرست سه شاخ (Jackson’s Chameleon)

این حیوانات که جانورانی شبیه به جانداران ما قبل تاریخ می باشند از آفریقای شرقی نشأت می گیرند. هنگام تولد رنگ آنها قهوه ای بوده و ۴ ماه بعد از تولد رنگ بدنشان به رنگ سبز روشن در می آید. نرهای این آفتاب‌پرست ها ۳ شاخ داشته ولی ماده های آنها یا شاخ برجسته ای دارند یا اصلاً هیچ شاخی ندارند. آفتاب‌پرست سه شاخ نیز از گیاهان و حشرات وعمدتاً از جیرجیرک تغذیه می کند. آنها همچنین از کرم های خوراکی، سوسک حمام، مگس ها و ملخ ها نیز تغذیه می کنند.

۴- آفتاب پرست غول پیکر ماداگاسکار (Oustalet’s Chameleon)

آفتاب‌پرست غول پیکر ماداگاسکار یا مالاگا بومی ماداگاسکار می باشد و طول آنها می تواند تا ۷۶ سانتی متر هم برسد. پرندگان کوچک و مارمولک ها غذای این گونه ها را تشکیل می دهند. طول عمر آنها حدود ۱۲ سال بوده  و خلق و خوی بسیار انفعالی دارند.

۵- آفتاب پرست گردن پره ای (Flap-necked chameleon)

این خزندگان که رنگ های زرد و سبز  دارند در مناطق بومی تانزانیا وجود دارند. آنها کوچک بوده و به طور متوسط تا ۳۰ سانتی متر رشد می کنند. آنها در بخش هایی از پوست گردن خود پره هایی متحرک دارند که می توانند آنها را بلند یا جمع کنند و به همین خاطر به این نام خوانده می شوند. این پره ها بیشتر ترساندن رقیبان یا شکارچیان می باشد. طول عمر این آفتاب‌پرست ها حدود دو یا سه سال می باشد. با این حال چون توانایی زیستن در مناطق غیر طبیعی را دارند، یک حیوان خانگی بسیار محبوب به شمار می آیند.

۶- آفتاب پرست مِلر (Meller’s Chameleon)

این گونه به لطف زیستگاه شان که در مناطق کوهستانی آفریقای شرقی می باشد یک خزنده زرق و برق دار است که  استرس یا ناراحتی خود را از طریق رنگ آمیزی نشان می دهد. این مارمولک ها وقتی شاد و سالم هستند، رنگ های زرد روشن و سبز به خود می گیرند، اما در صورت احساس خطر یا اضطراب رنگ شان کم رنگ یا دچار لکه های سیاه می شود. این نوع آفتاب‌پرست دارای دو ویژگی فیزیکی قابل توجه می باشند یعنی کاملاً بزرگ هستند و طول آنها در بزرگسالی تا ۶۰ سانتی متر می رسد و همچنین دارای یک برجستگی دلمه ای در پشت و یک شاخ منقاری در سر هستند.

۷- آفتاب پرست چهار شاخ (Four-Horned Chameleon)

آفتاب‌پرست های چهار شاخ همیشه ۴ شاخ روی سر خود ندارند. بعضی از آنها می توانند ۱ شاخ داشته باشند و برخی دیگر هم می توانند تا ۶ شاخ داشته باشند! به هر صورت، شاخ مشخص ترین ویژگی این گونه است. آنها معمولاً رنگ های قرمز و زرد طبیعی بیشتری دارند، ممکن است برخی از آنها بنفش، نارنجی یا آبی هم باشند. آنها با محیطهای بسیار گرم و مرطوب سازگارتر می باشند.

خاش میزبان سوسمارها و آفتاب پرست ها در ایران

دشت، بیابان و کوهستان شهرستان خاش که در استان سیستان و بلوچستان واقع شده میزبان شماری از خزندگان و دوزیستان به ویژه انواع سوسمار و آفتاب‌پرست می باشد که به خاطر بارش باران های بهاریف در این فصل بر تعداد آنها افزوده می شود. رودخانه های فصلی، چشمه سارها و بیابان های سرسبز و حتی منازل خشت و گلی شهرستان خاش زیستگاه برخی از سوسمارهای دم دراز، مارمولک یا گوج بلوچی، کلیر بلوچی یا آفتاب پرست با رنگ های سیاه و زرد و قهوه ای می باشد. این خزندگان می توانند جمعیت حشراتی همانند سوسک، مگس، کرم و سایر نرم تنان را کاهش داده و متعادل سازند.

محیط زیست شهرستان خاش با وجود انواع مارها، خزندگان و دوزیستان شرایط مستعدی برای زندگی انواع گونه های جانوری ایجاد کرده و بسیاری از مردم منطقه نیز با احترام گذاشتن به محیط زیست توانسته اند به حفظ آنها کمک کنند. با توجه به اینکه این خزندگان در برخی از کشورها برای تحقیقات علمی، پزشکی و… مورد استفاده قرار می گیرند، دلالان در مناطق مختلف این استان اقدام به شکار این جانوران کرده و آنها را به دلالان خارجی می فروشند. برخی از این خزندگان هم توسط برخی از گردشگران و خودروهای عبوری از جاده تلف می شوند. چون افزایش تعداد آنها برای محیط زیست مفید است علاوه بر اینکه باید در شمار جانوران حفاظت شده قرار بگیرند باید با همکاری بیشتر مردم و محیط بانان از آنها حفاظت کرده و از اتلاف آنها جلوگیری به عمل بیاید.