پرندگان ایران و ۱۹ طبقه بندی تاکسونومی علمی آنها

چه تعدادی از  پرندگان ایران گونه بومی ایران محسوب می شوند؟

تقریباً حدود ۲۲۵ گونه از پرندگانی که در ایران زادآوری می‌کنند، در حقیقت تکامل شان در مناطق جغرافیائی دیگر بوده و سپس در قسمت هایی از ایران با تطابق بیشترِ شرایط محیطی با زیست گاهشان گسترش یافته اند. از این رو حدود ۵۰ گونه از پرندگان همانند کله سبز، خروس کولی، دارکوب خالدار بزرگ و الیکائی که در دشت ها و جنگل های ناحیه‌ی خزر و آذربایجان یافت می شوند، در واقع متعلق به مناطق وسیع جنگلی و استپ‌های مرطوب اروپای معتدله و آسیا می باشند.

کبوتر جنگلی، سار، چرخ ریسک و سهره در واقع متعلق به جنگل های بزرگ‌برگ اروپا بوده و بیشتر در غرب و شمال ایران مشاهده می شوند.

دارکوب باغی، چرخ ریسک سرسیاه و زرده پرهِ رخ زرد در غرب ایران مشاهده شده ولی متعلق به منطقه مدیترانه می باشند.

چکاوک طوقی و زرده پرهِ سرسیاه به استپ های گرم ترکستان و جنوب روسیه تعلق دارند و در استپ های شمال شرق و شمال ایران نیز وجود دارند.

زاغ بور (Podoces pleskei) تنها گونه بومی از پرندگان ایران به شمار می رود که در هیچ کشور دیگری مشاهده نشده است. بهتر است بدانید که پرندگان بی شماری همانند سینه سرخ ایرانی وجود دارند که فلات ایران خاستگاه آنها می باشد اما پرنده بومی ایران محسوب نمی شوند.

زادبوم اصلی هما، زاغ نوک زرد، دیوار خزک و گنجشک برقی رشته کوههای جنوب اوراسیا بوده و رشته کوههای البرز و زاگرس زیست بوم آنها می باشند.

کوکوی خالدار و حواصیل زرد هم که در جنوب غربی زاگرس یافت می شوند در اصل آفریقایی بوده و و حواصیل هندی، دال پشت سفید، بوچانگا، مینا و شهدخور که در جنوب شرقی ایران یافت می شوند در اصل هندی می باشند.

سینه‌سرخ ایرانی، سسک و صعوه جزو پرندگان خاورمیانه بوده که در ایران پراکنده شده اند.

اطلاعات مهمی که بهتر است درباره پرندگان ایران و جهان بدانید:

• درنای سیبری از خانواده درناها بوده و تنها پرنده ای است که می توان در زمستان آن را در شمال ایران در تالاب فریدون‌ کنار مشاهده کرد. این پرنده بدنی سفید، صورت قرمز، منقار سیاه و پاهای سرخ رنگ بلندی دارد.
• تنوع پرندگان به ویژه پرندگان شکاری دلیل اصلی قاچاق این پرندگان در ایران می باشد. جوجه های چند ماهه توسط شکارچیان بومی از محل زندگی شان برداشته شده و به واسطه ها در تهران یا شهرهای جنوبی فروخته شده و به کشورهای عربی برای قوش بازی و… انتقال داده می شوند.
• پرندگان قبل از مهاجرت باید با افزایش میزان تغذیه خود را از لحاظ فیزیک بدنی و تغذیه آماده مهاجرت کنند. چربی ذخیره شده در طول سفر به عنوان سوخت مورد استفاده قرار می گیرد.
• کاکایی نقره ای، سسک چشم سفید هندی و نوعی مگس گیر قهوه ای گونه های جدیدی هستند که در سال های اخیر در پرنگان ایران دیده شده اند.
• سالانه حدود ۵۰ میلیارد پرنده در سرتاسر دنیا مهاجرت می کنند.
• رکورد طولانی ترین مسافت پرواز متعلق به پرستوهای دریایی قطبی مهاجر می باشد که حدود ۷۱ هزار کیلومتر پرواز می کند.
• پرندگان وقت شناسان دقیقی می باشند. آنها زمان دقیق مهاجرت، مکان مهاجرت و زمان دقیق بازگشت را به خوبی می دانند.
• اگر مدت زمان بال زدن پرنده را در معدل سرعت پرواز پرنده ضرب کنیم عدد بدست آمده مساوی با مسافت مهاجرت پرنده می شود.

کدام گونه از  پرندگان ایران اکنون در معرض خطر انقراض قرار دارند؟

دو نوع آمار درباره این موضوع وجود دارد:

۱- گونه هایی که از نظر IUCN (اتحادیه جهانی حفاظت) در معرض خطر می باشند. همانند پرندگان شکاری، خروس کولی شکم سیاه، پلیکان خاکستری، کورکور حنایی، اردک سرسفید و… نه تنها در ایران بلکه در سرتاسر جهان نیز در معرض خطر انقراض می باشند. و

۲- گونه هایی که از لحاظ قوانین سازمان محیط زیست ایران در معرض خطرند. به عنوان مثال می توانیم درنای سیبری را ذکر کنیم که در جهان وضعیت وخیمی ندارد اما جزو گونه های در معرض خطر ایران می باشد.

از نظر کارشناسان مجمع فعالان زیست محیطی کشور ۴ عامل وجود دارد که پرندگان ایران را در معرض خطر انقراض قرار داده است:

• تخریب زیست گاه که عمدتاً به علت چرای بیش از اندازه دامها و ورود فاضلاب های شهری و صنعتی به تالاب ها می باشد.
• قطع درختان
• نابودی جنگل ها
• شکار بی رویه پرندگان

مباحث و علوم مرتبط با پرندگان به چند نوع تقسیم می شوند؟

در برخی کشورهای دنیا به غیر از ایران ۲ نوع مبحث و علوم مرتبط با پرندگان وجود دارد:

 ۱- پرنده نگری (Bird watching)

پرنده نگری را می توان نوعی سرگرمی محسوب کرد که بیشتر برای افراد علاقمند به پرندگان و مشاهده آنها جذاب و جالب می باشد که با ادامه این روند در حوزه پرندگان تخصص پیدا می کنند و حتی با شنیدن آواز یک پرنده می توانند آن پرنده را بشناسند. پرنده نگری یکی از زیرشاخه های طبیعت گردی یا اکوتوریسم بوده و جزء هیچ یک از شاخه های علمی به حساب نمی آید. و حتی پرنده نگر محقق محسوب نمی شود.

۲- پرنده شناسی (Ornithology)

علم پرنده شناسی، شناخت و تفکیک پرندگان توسط متخصصان و کارشناسان این علم محسوب می شود. پرنده شناس ها تحقیق و بررسی می کنند و با جزئیات دقیق تری پرنده ها را مورد مطالعه و بررسی قرار می دهند.

تاکسونومی یا آرایه شناسی چیست؟

تاکسونومی یا آرایه شناسی، علم نامگذاری، توصیف و طبقه بندی ارگانیسم ها بوده و کلیه گیاهان، حیوانات و میکروارگانیسم های جهان را شامل می شود. با استفاده از مشاهدات مورفولوژیکی، رفتاری، ژنتیکی و بیوشیمیایی، تاکسون شناسان گونه ها را شناسایی و توصیف و در نهایت بر اساس داده ها آنها را طبقه بندی و مرتب می کنند. تاکسونومی از جمله علوم جدید محسوب شده و مؤلفه های تنوع زیست شناختی را ارائه می دهد و همچنین به دانش اساسی در زمینه مدیریت و اجرای کنوانسیون تنوع زیست شناختی می پردازد. طبق تحقیقات ۲۵۰ سال گذشته، تاکسون شناسان حدود ۱٫۷۸ میلیون گونه از حیوانات، گیاهان و میکروارگانیسم ها را نامگذاری کرده اند اما تعداد کل گونه ها ناشناخته است و احتمالاً بین ۵ تا ۳۰ میلیون نفر است.

طبقه بندی تاکسونومی علمی پرندگان ایران

۱- غواص سانان (gaviiformes)

۲ گونه دارند: غواص گلو سیاه و غواص گلو سرخ.

این پرندگان شنا می کنند و از ویژگی های ظاهری آنها می توان به جثه بزرگ، پاهایی نسبتاً قوی در عقب سطح شکمی، پره دار بودن سه انگشت جلویی، بال های کوچک و نوک تیز، دم کوتاه و هم شکل بودن نر و ماده اشاره کرد. غذای آنها ماهی، سخت پوستان، حشرات و نرم تنان می باشد.

۲- کشیم سانان (podicipediforms)

۵ گونه دارند: کشیم بزرگ، کشیم گردن سرخ، کشیم شاخ دار (کشیم اسلونی)، کشیم گردن سیاه (کشیم گوش دار) و کشیم کوچک.

آنها آبزی بوده، بال نوک تیز و قلمی، دم خیلی کوچک، پرهای ابریشمین و پرپشت و هم شکل بودن نر و ماده ویژگی ظاهری اصلی این گونه ها می باشد. آشیانه خود را روی توده‌های گیاهان شناور در آب می سازند و غذای آنها ماهی‌های کوچک، سخت‌پوستان، نرم تنان، حشرات و برخی  گیاهان آبزی می باشد.

۳- کبوتر دریایی سانان (procellariiforms)

۳ گونه دارند: کبوتر دریایی ایرانی، کبوتر دریایی دم باریک و مرغ طوفان.

کبوتر دریایی سانان گروهی از پرندگان ایران به شمار می روند که اکثراً از ماهی ها تغذیه کرده، دریازی بوده، بال های بلند و بینی لوله مانند در دو طرف حاشیه منقار و پاهای پره دار دارند.

۴- لک لک سانان (ciconiiformes)

لک لک گردن سفید، لک لک سیاه و لک لک سفید (حاجی لک لک) از گونه های مهم این پرندگان محسوب می شوند.

این گروه از پرندگان، کنار آبزی بوده و اندازه متوسط تا بزرگ، پاها و گردن دراز، منقار بلند و راست دارند و روی درختان، صخره ها و ساختمان ها آشیانه می سازند. آنها از ماهی، دوزیستان، حشرات، نرم تنان و گاهی نیز از جوندگان کوچک و خزندگان تغذیه می کند.

۵- پلیکان سانان (pelecaniformes)

دارای ۷ گونه بوده ولی ۲ گونه در ایران یافت می شود: پلیکان خاکستری یا پا خاکستری و پلیکان سفید بزرگ.

این گروه آبزی بوده، گردن و نوک دراز، بالهای پهن و دراز، منقار بلندِ شاخ مانند، کیسه گلویی در زیر منقار برای ذخیره ماهی و پاهای محکم و پره دار دارند.

۶- غاز سانان (anseriformes)

قوها، غازها، مرغابی ها و اردک ها جزو این گروه از پرندگان ایران می باشند.

آنها آبزی بوده و از ویژگی های ظاهری شان می توان به داشتن جثه بزرگ، منقار پهن، بزرگ و کشیده، پاهای نسبتاً کوتاه و گردن دراز و باریک اشاره کرد.

تغذیه متنوعی دارند و غذایشان را از گیاهان و جانوران آبزی تأمین می کنند.

۷- شاهین سانان (falconiformes)

۲۹۰ گونه از انواع کرکس، شاهین، عقاب، عقاب ماهی‌گیر، قوش، باز، لاشخور، سنقر، سارگپه و کورکور در این راسته جای می‌گیرند.

پرندگانی شکاری که گوشتخوار بوده، منقاری قلاب مانند و بالهایی کشیده و باریک دارند و هنگام مشاهده طعمه با سرعت و قدرت زیاد به طرف طعمه شیرجه می روند و با یک پا یا چنگال آن را شکار می کنند.

۸- ماکیان سانان (galliformes)

۱۰ گونه داشته و طاووس، بو قلمون، قرقاول‌، کبک، دراج‌ و بلدرچین‌ جزء این راسته از پرندگان ایران به شمار می روند.

پرندگانی اجتماعی و خشک زی که پاهای بدون پر، دم خیلی کوتاه و بالهای کوتاه و گردی دارند و پُر صدا و مستقیم پرواز می کنند. در بعضی از این گونه‌ها، نر و ماده همشکل است و تغذیه شان از دانه‌های غلات، میوه‌های انگوری، حشرات، کرم‌ها و… می باشد.

۹– درنا سانان (gruiformes)

درناها و چنگران جزو این گروه از پرندگان محسوب می شوند.

پرندگان بزرگِ سازگار با آب و خشکی که گردن و پاهای دراز و دم نسبتاً کوتاهی دارند و در مزارع، علفزارها و تالاب ها زندگی می کنند. برخی مهاجر بوده و برخی دیگر بومی می باشند و به غیر از زمان تولیدمثل گروهی مشاهده می شوند.

۱۰- آبچلیک سانان (charadriiformes)

خرچنگ خواران، صدف خواران، نوک خنجریان و آبچیلیک از معروفترین گونه این پرندگان می باشند.

آنها آبزی و دارای اندازه و شکل متنوع و ویژگی های زیستی متفاوت بوده، بالهای دراز و نوک تیز دارند و غذای آنها سخت پوستان، دانه ها، و کرم می باشد.

۱۱- کبوتر سانان (columbiformes)

این راسته از پرندگان ایران شامل پرندگان دانه خوار و حشره خوار همانند: با قرقره، کبوتر و قمری می باشد.

پرندگانی غیر آبزی، دارای سر کوچک و گردن کوتاه، پرهای پرپشت و نرم، بال های دراز و نوک تیز بوده و نر و ماده هم شکلی ندارند. آنها عمدتاً از مواد گیاهی، دانه ها، جوانه و برگ، و گاهی نیز از حشرات تغذیه می کنند.

۱۲- طوطی سانان (psittacidae)

۳ گونه دارند: طوطی‌های راستین، طوطی‌های کاکل سفید، طوطی‌های نیوزیلند.

این پرندگان قبل از دهه ۱۳۴۰ در ایران وجود نداشتند اما امروزه طوطی طوق صورتی تنها طوطی است که در بسیاری از باغ های شهر های ایران زاد و ولد می کند و از مواد گیاهی مانند دانه و میوه تغذیه می کند.

۱۳- کوکو سانان (cuculiformes)

۳ گونه دارند: کوکو، کوکوی خالدار و کوکوی تاجدار.

پرندگان جفت انگشتی و بیشتر درخت زی که در منطقه های قطبی معتدل و استوایی دنیا وجود دارند. اندامی باریک و دم دراز، منقاری کلفت و کمی خمیده دارند، دو انگشت پای آنها در جلو و دو انگشت دیگر در عقب قرار دارد. کوکو بیشتر در شمال و شمال غرب، کوکوی خالدار در غرب ایران تا فارس و کوکوی تاجدار در جنوب شرقی ایران تولید مثل می کنند.

۱۴- جغد سانان (strigiformes)

شامل انواع نژاهای جغد می شود.

دارای سری بزرگ و کشیده و پُر از پَر که به شکل یک نعلبکی دور چشم‌های بزرگ جغد را می‌پوشاند. جغدها چشم های بسیار قوی و پاهای پوشیده از پر دارند و قادر به حرکت دادن چشم‌ها و نگاه کردن به اطراف خود نیستند و باید برای دیدن اطراف سر خود را بچرخاند.

۱۵- شبگرد سانان (caprimulgiformes)

۴ گونه در ایران وجود دارد: شبگرد معمولی، شبگرد بلوچی، شبگرد مصری، شبگرد هندی.

پرندگانی شب زی که بال های بلندو کشیده، دم دراز و چشمان بزرگی دارند وحشراتی مانند سوسک ها را در شب شکار می کنند. رنگ پر و بال این پرندگان ایران سازگار با زیستگاه آنها بوده و به خوبی می توانند خودشان را استتار کنند.

۱۶- پرستو سانان (apodiformes)

پرستو و چلچله از گونه های اصلی این پرندگان می باشد.

پرندگان کوچکی که حشره خوار و دور پرواز می باشند. آنها بدن باریک، بال های کشیده، دراز و دامی شکل و نر و ماده همشکل دارند.

۱۷- سبز قبا سانان (coraciiformes)

هدهد، ماهی خورک جنگلی، ماهی خورک آبی و زنبورخواران از تیره های مهم این راسته از پرندگان می باشند.

از زیباترین پرندگان که ظاهری مشابه با زاغ کبود، طول بدن بین ۲۲ تا ۳۲ سانتیمتر، منقار بلند و کمی خمیده‌، دم بلند و چهار گوش یا باد بزنی شکل، پروبال آنها عمدتاً از آبی روشن، سبز وسرخ تشکیل می‌شود.

۱۸- دارکوب سانان (piciformes)

از این راسته از پرندگان ایران می توان به دارکوب سر سرخ، دارکوب بال سفید و دارکوب سبز شکم پولکی اشاره کرد.

پرندگانی که روی درخت زندگی می کنند و منقاری قوی و نوک‌تیز برای سوراخ کردن بدنه درختان، زبان خیلی دراز و پاهای قوی دارند. هنگامی که از درخت بالا می روند از دم محکم شان به عنوان تگیه‌گاه استفاده کرده و دارای نر و ماده متفاوت می باشند. سر نرها یک قسمت قرمز رنگ دارد و غذای آنها حشرات، میوه‌ها و مغز دانه‌ها و شیره درختان می باشد.

۱۹- گنجشک سانان (Passeriformes)

چکاوک، چلچله، دم جنبانک، بلبل خرمایان، میوه خور، صعوه، توکا، سسک، دم دراز، چرخ ریسک، زرد پره، سهره ، گنجشک، سار و کلاغ از مهم ترین گونه های این گروه محسوب می شوند.

جزو گسترده ترین راسته پرندگان در ایران به شمار می آیند و اندازه آنها کوچک تا متوسط بوده و به رنگ های گوناگونی دیده می شوند که مواد گیاهی و حشرات غذای اصلی آنها می باشد.

حرف آخر

در ایران روز به روز به جمعیت علاقمندان و دوستدارن پرندگان افزوده می شود. اسیر کردن یا شکار پرندگان کار شایسته و پسندیده ای نیست. پرندگان باید آزاد باشند و مهاجرت کنند تا با مشاهده دسته های آزادِ آنها مردم حس آزاد بودن و زنده بودن را تجربه کنند و لذت ببرند. این مقاله نگاه کلی به موضوع پرندگان ایران داشته و جا دارد تا تک تک این مباحث به صورت جزئی تر و دقیق تر مورد مطالعه و بررسی قرار بگیرند.